Хальмг улсин авъясмуд

Хальмг улсин авъясмуд «Җаӊһрт» Кичәлин күсл: Күүкдиг шинҗллһнә көдлмш кедг дасхк, «Җаӊһрт» олсн хальмг улсин авъясмуд өдгә цагт хадһлгдснь аль угаһинь шинҗлх. Кичәлин йовуд 1. Орг. момент. Мендвт, күүкд. Эндр тадн эврәннь кесн көдлмшән үзүлхит. Баг болһн даалһврта биләт, тер көдлмшән харсхит. Нег негндән сурвр өгч чадҗанат. Багшин үг. «Җаңһр»- хальмг улсин ик зөөрин негнь. Ик кезәнәһәс авн үйәс- үйд келгдәд, мадн күртл хадһлгдҗ ирв. Эндр өдр күртл хальмг олн әмтнә эпос «Җаңһр» нерән туурулҗ йовна, ик бичкн уга мадн дунд энүг меднә, нарт делкәд эпическ үүдәврмүдлә нег зергләнд зогсна. Олн келн әмтн «Җаңһриг» меднә, хальмг әмтиг эпосин дүрмүдәр шинҗлнә гнҗ болҗана. « Җаңһр»- дуулвр олн таласн шинҗлҗлгдв, тервийнь одачн кесг соньн төрмүд хәләгдәд уга. «Җаңһр»- дуулврт харһдг хальмг улсин авъсмуд шинҗлҗ, ода цагт хадһл гдснь аль угаһинь хәләҗ үзх зөвтә биләт. Юңгад гихлә өдгә ц агт кезәнә бәрҗ йовсн авъясмуд геедрв эсклә оңдарв. «Җаңһр» дуулврт күцәҗ йовсн авъясмудар иш кеҗ ода цагт эн авъясмудиг босхҗ, күцәҗ болҗана. Баатрльг дуулврт 8 хальмг әмтнә авъс олҗ авувидн. Эннь: 1. Бурхн- шаҗнд итклһн 2. Зөв эрглһнә авъс 3. Йөрәл тәвлһн 4. Мацг, сән, гүүц өдрин авъс 5. Күндлһнә авъс 6. Уңг- тохман медлһнә авъс 7. Күүкнд әрк зөөлһнә авъс 8. Цаһан сар темдглһнә авъяс Эн көдлмш кехләрн «Җаңһр» дуулврин олн бөлгүд мадн умшч шинҗлвидн. Ода баг болһниг соӊсий. II. Күукдин көдлмш шүулһн. 1. Негдгч баг « Бурхн- шаҗнд итклһн» Хальмг әмтнә бәәдл җирһлд шар шаҗн ик нилчән күргсмн. Әмтнә цуг насн- җирһл экнәсн авн шаҗнла залһлдата бәәсмн. XV зун җилд, хальмг улсин «Җанһр» дуулвр эклҗ үүдсн кемд, тууҗин хамгин делгртин кемд өөрднр шар шаҗнла таньлдсмн. Тер цагас авн хальмгудын кесг зун җилә тууҗд шар шаҗн чинртә орм эзлҗ йовсмн. Бумбин Орнд кесг олн шевнр бәәнә: Шагҗмунин илт хүвлһән ламта, Шагҗмунин тоота долан миӊһн хувргнь… Бас тер мет «Җаӊһрин» эклцд иигҗ келдҗәӊә: Эрднин экн цагт һаргсн, Эн олн бурхдын шаҗн делгрх цагт һаргсн… Хальмгуд дунд шар шаҗн батрсна тускар эн үгмүд ил герлткҗәнә. Тегәд бурхн- шаҗна төр Җаӊһрт әвр ик орм эзлҗ йовна 1. Шар шаҗнд шүтлһн Җаӊһр бийнь- Богд хана цолта, шаҗна халхаснь ш инҗлхлә, тернь «әрүн», «бурхн» гиснлә әдл болҗана. . Җаӊһрин баатрмудиг шар гиҗ нерәднә. Юӊгад гихлә, эдн шар шаҗна эк тәвсн Зуӊкван сурһульд ичҗәх әмтн. Җаӊһрин тускар дуулврт иигҗ келгднә: Шарин зурһан төрән һар деерән авгсн « Җаӊһрт » Җаӊһр болн өөрхн баатрмуднь эврә хурлта Бумб өндр цаһан өргән олн бийд, Бумб далан көвәд. Бум- җова бурхнань бүүрлв Тал дунднь Талвин цаһан хурлнь бүүрлгсн Таӊсг Җаӊһрин өлзәд Тавн сай шевнр Тана мана уга дүрклгсн бәәдг. 1. Хәрин холд һарад йовхиннь өмн «Җаӊһрин» баатрмуд хурлд оч мөргцхәнә Эн авъяс «Минъян Түрг хаани түмн шар- ц оохр агт көөгсн бөлгт», сәәнәр үзүлгднә. Дегц шарин зурһан миӊһн Арвн хойр баатрнь Йовгсн йовдлан номин йосар күцәтхә гиҗ, Бадмин сәәхн йорәл тәвб. Өндр шар- цоохр бәәшӊгиг зөв эргәд, Бумб Дала гидг далад Бумб күчҗ бүүрлгсн хурлдан күрәд ирв. Тал дунднь бүрлгдсн Талван шар гидг ламин ар бийднь Алтн Шараһад сөөһәд буув. Һурв эргәд, Һурв мөргәд Ширә деернь лаһӊшар алтын тальвад, Йирн йисн күчн төгсгсн Бумбта аршанас мөч күрч авб. - Алдр тана зергд, Миӊ гигч улан бәрүв Сарин һурвн мацгт Нәәмн догшд дурдыт! Цуг эн хурлд күцәҗәх авъяс ода бас бәәнә. Бурхнд шүтдг күн болһн хол һазрт һарад йовхларн, хаалһан секүлнә, дәрк давтулна. Мөргхләрн һурв мөргнә, бәрцән бәрнә, арша амсна, сарин һурвн мацгт зул өргнә. Җаӊһрт харһдг бурхдт ода чигн мадн зальврнавидн. Җаӊһрт Җаӊһрин дүр йир соньнар үзүлгднә Тал дунднь эзн нойн баатр суудг. Маӊнаһаснь Мәәдр гегән һарсн. Ораһаснь Очр- Ванин гегән делгрсн … Җаӊһриг олн бурхдла әдл үзүлнә. Болв зәрм саамд бурхудла әдл үүдәгдхлә, талдан саамд эгл күн болҗ үзүгднә. Җаӊһриг Цаһан сарла йөрәхәр ирсн Хоӊһр, түрүләд бурхнд мөргнә, ламд сөгднә. Дуулврин һол дүрмүд кунд йовдл учрсн цагт бурхдас дөӊ сурна. Өдгә цагт хальмг әмтн дунд шаҗнд эс иткдг күн уга, мадн цугтан бурхнд шүтнәвидн, хурлд олн авъс күцәнәвидн, дуулврин дүрмүд зальврҗ йовсн бурхдт мөргнәвидн. Үлгүрнь: Очр Ванин Гегән, Мәәдр Гегән бурхдн нерд «Җаңһрт» харһна. Сурврмуд: Аршан гисн юмб? Ямаран бурхд гертн бәәнә? Хурлд ямаран авяс күцәнәт? 2. Хойрдгч баг «Зөв эрглһнә» авъяс. Эн авъяс «Җаңһр» дуулврт бөлг болһнд харһна гиҗ болҗана. Җаңһрин баатрмуд Җаңһрур ирвчн, ямаранчн керг- үүлдвр күцәввчн зөв эргҗ кенә. Үлгүрхд «Буурл Һалзн мөртә Бульңһрин көвүн Догшн Хар Санлын бөлгт»: Көк девән өвснд йовгсн Буурл һалзниг көтләд Өндр шар- цоохр бәәшңгиг зөв эргәд, Хашр мөңгн үүднд авч ирв. Эн авъяс ода чигн бидн күцәнәвидн. Хүрмд, күүнә герт орвчн, цә самрвчн, кү оршаввчн зөв эргҗ кенә. Сурврмуд: «Зөв эргллһнә» авъяс гертән күцәдвт? Яһад эн авъяс күцәх кергтә? 3. Һурвдгч баг « Йөрәл тәвлһнә авъяс. » Хол һазрт йовҗах баатрмудтан Җаңһрахн йөрәл тәвнә. Й овгсн йовдлан номин йосар күцәҗ Алдр Җаңһри ннь хашр мөңгн үүднд ирҗ бууһич- гисн йөрәл үлдв. Җаңһрт хаалһин, нер өглһнә, хүрмин йөрәлмүд харһна. Хальмгуд йир йөрәлч улс, ямаранчн йовдлд йөрәл келнә, йөрәл уга юмн күцдго. Җаңһрахн бас баатрмудан оньдин йөрәнә. Сурврмуд: 1. Кен түрүн болҗ йөрәдмб? 2. Хаалһин йөрәлд ямаран үгмүд орна? 4. Дөрвдгч баг « Мацг, гүүц, сән өдрмүд. » А) Хальмг әмтнд сән, мацг, гүүц өдрмүд гиҗ бәәнә. Ода цагт өдр үзүллго юм кехш. Әмтн хүрм наадвчн, шин герт орвчн, кү оршаввчн, юм бәрвчн өдр секнә. Өдр хәләлһлго юм эклҗ кедго. Эн авъс «Җаңһрт» бас харһна. «Җаңһрин» эклцәс авч хәләй. Җаңһрт бәәшң бәрхләрн, эдн сән өдр, сән сар хәләҗ бәрнә. Арвн хойр урчудан дахулҗ ирәд, Сарин сәәһинь секәд, Өдрин сәәһинь ончлад, Бәәшң бәрнә. «Хоңһрин гер авлһна бөлгт» Җаңһр хоңһриг Замбл хаанаг орулхларн сән өдр хәләлһҗ тәвнә. Сарин сәәһинь секәд, Өдрин сәәһинь ончлад, Хоңһриг Замбл хана нутг орулв. Өдрин сәәнд Күдр сән мөрнь Оцл- Көк һалзниг бәрәд авч ирв. Хоңһр Гернзл хатан авч ирхләрн бас өдр секүлнә. Сарин сәәһинь секәд, Өдрин сәәһинь ончлад, Тал дунднь җирн цаһан өргә бәрҗ Гернзл гидг күүк буулһҗ авв. Мацг, гүүц өдрт ода цагт зул өргнә, зальврна. «Җаңһрт» баатрмуд дәәсән дархар йовхларн, ламд оч келнә: Сарин һурвн мацгт Нәәмн домд дурдт н! Өдгә цагт бас хүрмд, кү оршахд, гер бәрхд. шин герт орхд, хол хаалһд һархд сән өдр хәләлһнә, зуг харм төрхд мацг өдр, гүүц өдр кесг әмтн бәрдгонь медгдв. Сурврмуд: 1. Кезә сән өдр секнә? 2Му өдр юӊгад эс юм күцәнә? 3. Мацг өдр кен бәрнә? 5. Күндллһнә авъс. Хальмг улст иим үлгүрмүд бәәнә: Күн ахта, девл захта. Та гисн талснла әдл, чи гисн чичснлә әдл. Эн үлгүрмүдәр шинҗлхлә, эдн нег- негән йир күндлдг әмтн. Кезәнәс нааран хальмгуд күндлгч йос бәрнә. Медәтә, ах улсан, заяһарн ахан тевчдг, күндлдг йосн. «Җаңһрт» күндлһнә авъс сәәнәр үзүлгднә. Үлгүрлхд, а) . Җаңһр богд хана цол зүүнә( заяһарн цугтаһаснь ах) Җаңһриг цу гтан күндлнә. Оршлд иигҗ харһна: Хаврин сар урһад ирв Хәәртә нойн Гүмб Хан Җаңһртан Цаһа бәрхәр ирв. Богд Җаңһриг күндләд цаһа бәрнә. Цаһанла ах кү оч йөрәдг, белг белглдг бәәсмн б) . Җаңһрин баатрмудин суулһиг бас күндллһнә авъс гиҗ болхмн. Эдн дурта ормдан суухш, күн болһн эврә ормта. Барун олн сәәдүднь Баруһан олад суув Зүүни олн сәәдүднь Зүүһән олад суув. Өдгә цагт бас күндтә, медәтә, заяһарн ах улсиг деегшән суулһна. в) Эзн богд Җаңһрт эркн сән сөңгч Орчлңгин Сәәхн Миңгиян бәәсмн. Сөңч гисн кемб бәәсмн? Баатрмудын дунд кү өлүлшго, кенд түрүлҗ үг өгхнь, уух унднь өгхнь меддг күн бәәсмн. «Шар Гүргүн бөлгт» богд Җаңһр тагчг сууна. Тер цагт Күңкән Алтн Чееҗ Хоңһриг учр утхинь сур гинә, зуг Хоңһр келсн үгнь эн: « Та барун бийәс сурад уга бәәтл, би яһад зүн бийәс сурхмб. » Тегәд күндлһнә авъяс энд ил үзгдҗәнә. Өдгә цагт эн авъяс сәәнәр хадһлгдв. Ямаранчн нәр, йовдлиг заяһарн ах күн секнә. Ах ку күндлнә, соңсна, тевчнә. Сурврмуд: Эн авъяс гертән яһҗ күцәдвт? Кенд түрүн болҗ цә бәрүлнә? Баатрмудын сүулһ кеҗ кен чадх? Тавдгч баг 6. « Тохман медлһнә авъяс. » Күн болһн эврәннь уңг- тохман медх зөвтә. Долан үйән медсн күн кишгтә болдг гинә. Дуулврт Җаңһрин намтрас кенә көвүһинь, кенә җичнь, җиликнь меднәвидн. Тәк Зула хаани үлдл, Таңсг Бумб хаани ач, Үзң алдр хаани көвүн Үйин өнчн Җаңһр билә. «Шар Гүргүн бөлгт» Җаңһр көвүн уга болад, тохмнь дуудлдг күн уга гиһәд икәр зовна. Хальмгудт көвүн үрн ик тоомсрта болдг. Хөөннь эн көвүтә болна. Эн көвүһән сурһна, уңг тохмнь медүлнә. Өдгә цагт әмтн бас долан үйән медхәр зүткнә. Кезән- кезәнәс н ааран хальмг әмтн 7 үйән меддг бәәсмн. «Җаңһрт» эн авъяс ик орм эзлнә, зуг ода мадн кесгнь медхшвидн, тервийнь сүл җилмүдт цугтан 7 үйән медхәр зүткнә, уңг- тохман дуудлхар седнә. Сурврмуд: 1. Кен долан үйән меднә? 2. Тохман яһад медх кергтә? 7. Күүкнд әрк зөөлһнә авъс. Эн авъясХоңһр гер авлһна бөлгт» харһна. Эзн Җаңһр өөрдин зокалар күүкнд әрк зөөҗ ирсн күн болад түрүн болҗ үг келнә: Һурвн җилд хамринь хатхад уга Һунн шар тормиг хәәһәд олдлуга, Тана Бумбин ормд бәәнә гих зәңгәр ирв. Тер зольвм нанд хәәрн болтн, - гинә. Кезәнә күүкнд әрк зөөхләрн бас тиигҗ келдг бәәсмн. Эн авъяс тер кевәрн хадһлгдсн уга, ода цагт невчк талданар күцәгднә, юңгад гихлә цагчн талдан, тервийнь өләр авъсмуднь күцәггднә Сурврмуд: 1. Өдгә цагт хүрмд ямаран авъяс күцәгднә? 2. Зольв гисн юмб? 8. Цаһан сар темдгллһн. «Җаңһр» дуулврт Цаһан сар бас темдглгднә. Оршлд Җаңһрин баатрмуд богд Җаңһртан цаһа бәрхәр йовцхана. Хаврин сар урһад ирв Хәәртә нойн Гүмб Хан нойн Җаңһртан Цаһа бәрх, Зан Тавг Хәәсн Харан тохулв «Тер одв»- гих зәңгәр Наадк баатрмуд одцхав- гиҗ харһна. Тегәд Җаӊһрахн цаһа тосдг бәәҗ. Мана цагт Цаһан сарин нәр сәә нәр темдглнә. Олн цаһана авъяс күцәнә. Сурврмуд: 1. « Цаһа бәрх» гисн юн гиҗәнә? 2. Цаһан сарла ямаран авъяс күцәдвт? III. Кичәлин аш һ арһлһн Эндр күукд, тадн ю медҗ аввт? Эн кесн көдлмш кергтәй маднд? Ямаран авъясмуд Җаӊһрт харһна? Эн көдлмш күцәхләрн ямаран дегтр умшҗ шинҗлвт? Багшин үг «Җаңһр»- хальмг улсин уурхан саң, энүнәс олн медрл, гүн уха авч болхмн. Кесг зун җил хооран үүдәгдҗ һарсн олн әмтнә зөөр «Җаңһр»- дуулврт күцәҗ йовсн авъясмуд мана цаг күртл хадһлгдҗ үлдсмн. Цуг эн тадна шинҗлсн 8 авъ ясмуд өдгә цагт күцәгднә. К есг зун җил хооран мана өвкнр күцәҗ йовсн авъясмуд цааранднь хадһлҗ, босхҗ авч үзх күцл тәвх кергтә. Юңгад гихлә эн мана хальмгудын чирә, мана нерн, мана бахмҗ. Цуг эн авъясмудан бәрдгон уурхларн мадн нерән чигн, тохман чигн геехүвидн гиҗ би саннав. Алдр дуулвр «Җаңһрас» үлгүр авч дасч болҗана. lV. Герин даалһвр. Шинҗлсн көдлмшин тус кар таньл үзлдән медүлҗ келҗ өгх, амн үгәр келх.